خستگی و تحریک‌پذیری در کودکان، امری نسبتا رایج است؛ اما تصور کنید کودکی که همیشه پرانرژی بوده، ناگهان بی‌حال، کج‌خلق و رنگ‌پریده می‌شود. این حالات نشانه‌ای از بروز کم‌خونی کودکان هستند و باید جدی گرفته شوند. هموگلوبین پروتئینی حیاتی در گلبول‌های قرمز است که وظیفه حمل اکسیژن از ریه‌ها به تمام سلول‌های بدن و حذف دی‌اکسید‌کربن را بر عهده دارد. کودکانی که به بیماری کم‌خونی مبتلا هستند در بدن‌شان به‌اندازه کافی گلبول قرمز سالم یا هموگلوبین برای حمل اکسیژن به بافت‌ها وجود ندارد.
شناخت و درمان کم‌خونی کودکان نه‌تنها به‌دلیل علائم آزاردهنده‌اش، بلکه به خاطر تاثیرات آن در مراحل دیگر رشد، اهمیت دارد. اگر دغدغه ذهنی بابت ابتلا کودک خود به این بیماری را دارید؟ با ما در این مقاله از تلفن‌خونه برای شناخت علل کم‌خونی و درمان کم‌خونی کودکان همراه شوید.
انواع کم‌خونی کودکان
کم‌خونی انواع گوناگون دارد و علل بروز آن هم بسیار متنوع هستند. در ادامه به برخی از انواع مختلف کم‌خونی و علل بروز آن در کودک اشاره کرده‌ایم.
- کم‌خونی ناشی از فقر آهن در کودکان: این نوع کم‌خونی، شایع‌ترین شکل کم‌خونی در سراسر جهان معرفی شده است. در خون کودکان مبتلا به این مدل کم‌خونی آهن کافی وجود ندارد.
در حقیقت آهن، ماده معدنی حیاتی برای بدن انسان است که نقش کلیدی در تولید هموگلوبین بازی می‌کند. این کودکان به‌دلیل دریافت ناکافی آهن از طریق رژیم غذایی، میزان و کارایی هموگلوبین کاهش پیدا می‌کند.
- کم‌خونی میکروسیتی: کم‌خونی میکروسیتی نوعی کم‌خونی در کودکان است که گلبول‌های قرمز خون کوچک‌تر و کم‌رنگ‌تربودن از حد نرمال هستند. این وضعیت گلبول‌ها سبب کاهش توانایی بدن در انتقال اکسیژن می‌شود.
اگرچه کمبود آهن در کودکان، اصلی‌ترین علت میکروسیتی است؛ اما عوامل دیگری نیز در بروز این مشکل نقش دارند که عبارت‌اند از:
- خون‌ریزی حاد یا مزمن
- افزایش نیاز بدن به آهن
- جذب ضعیف آهن
- ضربه
- جراحی
- سرطان‌ها
- برخی بیماری‌های عفونی
- بیماری‌های التهابی
توجه کنید که تشخیص دقیق علت زمینه‌ای این نوع از کم‌خونی کودکان کلید درمان بیماری است.
- کم‌خونی ماکروسیتی: در کم‌خونی ماکروسیتی، گلبول‌های قرمز خون کودک به‌صورت غیرطبیعی بزرگ می‌شوند. در حقیقت این گلبول‌های بزرگ، نارس هستند و نمی‌توانند همچون گلبول‌های قرمز خون، طبیعی عمل کنند. این نوع کم‌خونی کودکان به دو دسته زیر تقسیم می‌شود:
- کم‌خونی مگالوبلاستیک: این نوع کم‌خونی کودکان ناشی از اختلال در DNA و نحوه تولید سلول‌های خونی است. کمبود ویتامین B12، کمبود فولات و همچنین مصرف برخی داروها ازجمله داروهای شیمی‌درمانی شایع‌ترین علل آن هستند.
- کم‌خونی غیر مگالوبلاستیک: در این نوع کم‌خونی، مشکل از عوامل دیگری همچون بیماری‌های کبدی و کم‌کاری تیروئید است.
- کم‌خونی همولیتیک: در این نوع کم‌خونی همولیتیک، گلبول‌های قرمز از نظر اندازه، شکل و عملکرد طبیعی هستند؛ اما عمر کوتاهی دارند و زودتر از موعد از بین می‌روند.
در واقع در این نوع کم‌خونی، عاملی سبب تخریب سریع‌تر گلبول‌های قرمز می‌شود. بدن هم نمی‌تواند به همین سرعت سلول‌های مورد نیاز را جایگزین کند.
- کم‌خونی سلول داسی: در این مدل از کم‌خونی گلبول‌های قرمز به‌جای شکل گرد و انعطاف‌پذیر طبیعی، به‌شکل داس (شبیه به هلال ماه یا حرف C)، چسبنده و سفت هستند.
این شکل غیرطبیعی سبب می‌شود این سلول‌ها در رگ‌های خونی گیر کنند و باعث درد، آسیب بافتی و حتی لخته‌شدن خون شوند. نکته‌ی مهم این است که تمام گلبول‌های قرمز در افراد مبتلا به کم‌خونی سلول داسی، به شکل داس درنمی‌آیند؛ اما وجود تعداد کافی از این سلول‌ها برای ایجاد چنین علائمی کافی هستند.
- تالاسمی: تالاسمی، نامی است که به گروهی از اختلالات خونی ارثی داده می‌شود که بر تولید هموگلوبین تاثیرگذار می‌گذارند. در واقع هموگلوبین از دو نوع زنجیره پروتئینی به نام‌های آلفا و بتا تشکیل می‌شود. نوع تالاسمی هر فرد، بستگی به این دارد که کدام زنجیره (آلفا یا بتا) دچار نقص شده باشد.
نوع شدید این بیماری، تالاسمی ماژور نامیده می‌شود. در تالاسمی ماژور، به‌دلیل کمبود شدید پروتئین بتا، عملکرد هموگلوبین به‌شدت مختل خواهد شد. فرد برای ادامه زندگی نیاز به تزریق خون منظم و مادام‌العمر دارو پیدا می‌کند.
- کم‌خونی آپلاستیک: زمانی که مغز استخوان به‌اندازه کافی گلبول قرمز تولید نکند کودک شما درگیر این بیماری کم‌خونی می‌شود. عوامل متعددی می‌توانند به مغز استخوان آسیب برسانند و عملکرد آن را مختل کنند. البته در اغلب موارد علت دقیق کم‌خونی آپلاستیک چند عاملی است.
این بدین معنی است که ترکیبی از عوامل مختلف در بروز آن نقش دارند و در برخی موارد نیز علت آن شناخته شده نیست. بااین‌حال، برخی از عوامل احتمالی شناخته‌شده عبارت‌اند از:
- شیمی‌درمانی و پرتودرمانی
- بیماری‌های خودایمنی
- برخی ویروس‌ها
- قرارگرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی
- برخی داروها
- عوامل ژنتیکی
علائم کم‌خونی در کودکان: نشانه‌هایی که باید به آن‌ها توجه کنید
علائم کمبود آهن و کم‌خونی در کودکان مشابه علائم بزرگ‌سالان است؛ البته کودکان بسته به سنی که دارند احتمال دارد نتوانند به‌درستی احساس خود را درخصوص علائم بیان کنند.
پس برای تشخیص کم‌خونی کودکان باید به نشانه‌های ظاهری و رفتاری آن‌ها توجه کنید. برخی از شایع‌ترین علائم کم‌خونی کودکان به‌شرح زیر هستند:
- سرفه
- استفراغ
- اسهال
- درد شکم
- پوست رنگ‌پریده
- تحریک‌پذیری
- پیکا (هوس خوردن مواد غیر خوراکی)
- ظاهرشدن توده در گردن
- سلولیت
- خون دماغ
- وجود خون در مدفوع
- استفراغ خونی
- مشکلات شناختی یا رشدی
- افزایش ضربان قلب
- تنگی نفس یا مشکل در نفس‌کشیدن
- کمبود انرژی و خستگی
- سرگیجه، به‌خصوص هنگام ایستادن
- سردرد
- تحریک‌پذیری
- زبان دردناک یا متورم
- زردی پوست، چشم‌ها و دهان (یرقان)
- بزرگ‌شدن طحال یا کبد
- رشد و تکامل کند یا تاخیری
- بهبودی ضعیف زخم و بافت
درضمن در برخی موارد، کودک ممکن است هیچ علامتی نشان ندهد. به همین دلیل، انجام آزمایش خون دوره‌ای برای تشخیص زودهنگام کم‌خونی کودکان ضروری است.
چه عواملی باعث کم‌خونی کودکان می‌شوند؟
به‌طور کلی، سه عامل اصلی در بروز کم‌خونی دخیل هستند که شامل موارد زیر می‌شود:
- از دست دادن گلبول‌های قرمز
- ناتوانی بدن در تولید میزان مورد نیاز گلبول‌های قرمز
- تخریب گلبول‌های قرمز
علاوه بر این، عوامل دیگری نیز می‌توانند در کاهش تعداد گلبول‌های قرمز یا سطح هموگلوبین نقش داشته باشند، از جمله:
- نقص‌های ارثی گلبول قرمز
- عفونت‌ها
- برخی بیماری‌ها
- برخی داروها
- کمبود برخی ویتامین‌ها یا مواد معدنی در رژیم غذایی
کم‌خونی کودکان با چه عوارض آزارنده‌ای همراه است؟
عوارض کم‌خونی بستگی به علت و نوع آن متفاوت خواهد بود. این بدین معنی است که برخی از کودکان عوارض کمی دارند و درمان خواهند شد؛ اما برخی دیگر عوارض مکرر و جدی بروز می‌دهند.
اما به‌طور کل اگر کم‌خونی به‌موقع تشخیص داده نشود با عوارض زیر همراه خواهد بود:
- کم‌خونی و تأثیر آن بر رشد کودک (تاخیر در رشد)
- درد و تورم مفاصل
- نارسایی مغز استخوان
- لوسمی یا سایر سرطان‌ها
کدام کودکان در معرض خطر کم‌خونی قرار دارند؟
به‌طور کل اکثر کودکان در معرض خطر کم‌خونی قرار دارند؛ اما برخی از گروه‌ها بیشتر از دیگران مستعد ابتلا به این بیماری هستند. در متن زیر به این گروه‌ها اشاره کرده‌ایم:
- نوزادان نارس بودن یا وزن کم هنگام تولد
- فقر
- مصرف بیش از حد شیر گاو (شیر گاو نه‌تنها آهن کافی ندارد بلکه مصرف زیاد آن مانع جذب آن می‌شود.)
- رژیم غذایی نامناسب
- جراحی یا تصادف (همراه با از دست دادن خون)
- مبتلا‌شدن به بیماری‌های طولانی مدت (همچون عفونت‌ها یا بیماری‌های کلیوی یا کبدی)
- سابقه خانوادگی به یک نوع کم‌خونی ارثی (همچون کم‌خونی سلول داسی)
روش‌های تشخیص کم‌خونی
ازآنجایی‌که کم‌خونی کودکان شایع است، پزشکان از طریق انجام آزمایش کودکان را بررسی می‌کنند. این آزمایش‌ها عبارت‌اند از:
- هموگلوبین و هماتوکریت: این اولین آزمایش غربالگری برای بررسی وضعیت کم‌خونی در کودکان است. در این آزمایش میزان هموگلوبین و گلبول‌های قرمز خون را اندازه‌گیری می‌شود.
سطح نرمال هموگلوبین در کودکان بر‌اساس سن متفاوت است؛ اما از حدود ۹ گرم در دسی‌لیتر تا ۱۶.۵ گرم در دسی‌لیتر خواهد بود.
- شمارش کامل خون (CBC): در این آزمایش گلبول‌های قرمز و سفید، سلول‌های لخته‌کننده خون (پلاکت‌ها) و گاهی اوقات گلبول‌های قرمز جوان (رتیکولوسیت‌ها) را بررسی می‌شوند.
- گسترش خون محیطی: میزان کمی از خون را زیر میکروسکوپ قرار می‌دهند تا شکل و اندازه سلول‌های خونی ارزیابی شود.
پزشک متخصص اطفال بسته به نتایج آزمایش خون، به‌احتمال زیاد آسپیراسیون مغز استخوان، بیوپسی یا هر دو را نیز تجویز کند.
درمان کم‌خونی کودکان نوزادان
درمان به شدت کم‌خونی، نوع کم‌خونی، هرگونه بیماری زمینه‌ای و سلامت عمومی کودکان بستگی دارد. برخی از انواع نیازی به درمان ندارند؛ اما برخی دیگر نیاز به درمان اساسی دارند. درمان ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- قطره یا قرص ویتامین و مواد معدنی
- تغییر رژیم غذایی کودک و مصرف غذاهای غنی از آهن برای کودکان
- قطع دارویی سبب‌ساز
- انتقال خون
- پیوند سلول‌های بنیادی
- آنتی‌بیوتیک
- جراحی برای برداشتن طحال (بسیار نادر)
غذاهای غنی از آهن برای کودکان
در کم‌خونی خفیف، پزشک علاوه‌بر تجویز داروهای مناسب، احتمالا توصیه می‌کند که غذاهای سرشار از آهن در برنامه غذایی کودک گنجانده شود. این غذاها عبارت‌اند از:
- گوشت قرمز
- غذاهای دریایی
- مرغ
- تخم‌مرغ
- غلات غنی‌شده با آهن
- لوبیا و عدس
- سبزی‌جات برگ سبز تیره
علاوه‌بر این برای افزایش جذب آهن مواد غذایی زیر نیز پیشنهاد خواهد کرد:
- مرکبات
- انواع توت‌ها
- پاپایا
- گوجه‌فرنگی
- سیب‌زمینی شیرین
- کلم‌بروکلی
- کلم
راه‌های پیشگیری از کم‌خونی کودکان
برخی کم‌خونی‌ها ریشه ژنتیکی دارند و قابل پیشگیری نیستند؛ اما نگران نباشید. با تغذیه مناسب و تامین آهن کافی، به‌راحتی قابل پیشگیری هستند. برای جلوگیری از بروز به شما پیشنهاد می‌کنیم به نکات زیر توجه کنید:
- تا حد ممکن به نوزاد خود شیر بدهید.
- شیر خشک غنی از آهن استفاده کنید.
- در مصرف شیر گاو زیاده‌روی نکنید.
- مکمل آهن با توجه به نظر پزشک مصرف شود.
چه زمانی باید با پزشک مشورت کنید؟
گاهی علائم کم‌خونی کودکان پنهان هستند یا به چرخه رشد طبیعی کودک نسبت داده می‌شوند. برای اطمینان خیال توصیه می‌کنیم درخصوص رژیم غذایی کودک و دوز مصرفی آهن با پزشک متخصص کودکان در معاینات دوره‌ای مشورت کنید. در صورت مشاهده هرگونه علائم غیرطبیعی مانند خون‌ریزی شدید، خستگی یا بی‌حالی، فورا به پزشک مراجعه کنید. در شرایطی که دسترسی به متخصص دشوار است، نگران نباشید؛ می‌توانید از مشاوره تلفنی متخصص اطفال برای دریافت راهنمایی‌های لازم بهره‌مند شوید.
در سایت تلفن خونه این امکان برای شما فراهم شده است تا با بهترین متخصص اطفال مشورت کنید. این اقدام سریع، در تشخیص به‌موقع و حفظ سلامت کودک شما بسیار موثر خواهد بود.
جمع‌بندی
کم‌خونی کودکان می‌تواند به‌شکل خستگی، رنگ‌پریدگی، تحریک‌پذیری یا حتی مشکلات شناختی بروز کند. در بیشتر موارد کم‌خونی ناشی از فقر آهن است که معمولا با تغذیه و مکمل‌ها مناسب درمان می‌شود. خوشبختانه، اغلب کم‌خونی‌ها موقتی و قابل درمان هستند.
اما در برخی موارد، درمان مداوم برای جلوگیری از عوارض جدی‌تر، ضروری خواهد بود. برای تشخیص سریع و پیشگیری از کم‌خونی کودکان توصیه می‌کنیم به‌صورت دوره‌ای با پزشک متخصص اطفال مشورت کنید. در این مسیر پزشکان متخصص وبسایت تلفن‌خونه همراه شما هستند.
